Μαίρη Γεωργιάδου Γονέας, Παιδαγωγός Αντιγόνη Λεμπέση Γονέας, Παιδαγωγός

Το διαζύγιο είναι μια επώδυνη διαδικασία, την στιγμή που ήδη χωρίζουν οι γονείς,για ένα παιδί. Ανεξάρτητα από τους λόγους ή τις αιτίες του διαζυγίου το παιδί αγαπάει και τους δύο γονείς του.Ταυτόχρονα χρειάζεται και τους δύο γονείς ώστε να αναπτυχθεί ισορροπημένα.Η ανατροφή των παιδιών είναι μια τέχνη που μπορεί να διδαχτεί. Σ’ αυτόν τον κόσμο,το παιδί καλείται να μπει στη διαδικασία της κοινωνικής του ωρίμανσης,μέσω της ενδυνάμωσης της προσωπικότητάς του. Αν ενα παιδί απ’ το σπίτι δεν έχει αποκτήσει τα εφόδια γι’ αυτό το άνοιγμα,αν είναι δέσμιο από πολυποίκιλες αναστολές στον οικογενειακό χώρο,τότε θα εκδηλώσει (άμεσα ή έμμεσα) τη δυσφορία του.Κι αυτή η δυσφορία θα εκδηλωθεί σε τρεις βασικούς τομείς: Στη μάθηση, στη συμπεριφορά του και στην ψυχοσωματική του υγεία.

Παιδική κατάθλιψη είναι ο λόγος που το χαμόγελο χάνεται από πολλά παιδικά πρόσωπα και κατέχει την πρώτη θέση της παιδικής αυτοκτονίας. Τα παιδιά βιώνουν την κατάθλιψη με τρόπους ανάλογους με εκείνους των ενηλίκων, αλλά και με ορισμένα συμπτώματα μοναδικά. Ως ενημερωμένοι και υπεύθυνοι γονείς, οφείλουμε να είμαστε σε διαρκή εγρήγορση, παραμερίζοντας τις περισσότερες φορές τις δικές μας  ανάγκες και επιθυμίες,  να είμαστε κοντά στα παιδιά μας ουσιαστικά και πρακτικά, έτσι ώστε να εντοπίσουμε όποιες αλλαγές παρουσιάσει το παιδί μας σε σχέση με τη συμπεριφορά του στο σπίτι και στο σχολείο, τις συναισθηματικές του μεταπτώσεις, τις επιδόσεις του στο σχολείο και στις καθημερινές του συνήθειες.

Συναισθηματικά Συμπτωματικά

• Θλίψη
• ‘Έλλειψη  κάθε ενδιαφέροντος και απώλεια ευχαρίστησης
• ‘Άγχος – ανησυχία
• Συναισθηματική αναστάτωση
• Δυσκολία οργάνωσης της σκέψης
• Αρνητική εικόνα
• Απαξίωση και ενοχές
• Αδυναμία και απελπισία
• Αισθήματα απομόνωσης
• Αυτοκτονικές σκέψεις
• Αλλαγές στην όρεξη ή στο βάρος
• Διαταραχές ύπνου
• Νωθρότητα
• Διασάλευση

Συμπτώματα στο γνωστικό επίπεδο

• Δυσκολία οργάνωσης της σκέψης
• Αρνητική εικόνα
• Απαξίωση και ενοχές
• Αδυναμία και απελπισία
• Αισθήματα απομόνωσης
• Αυτοκτονικές σκέψεις

Ψυχοσωματικά συμπτώματα

• Αλλαγές στην όρεξη ή στο βάρος
• Διαταραχές ύπνου
• Νωθρότητα
• Διασάλευση

Ενδείξεις στη συμπεριφορά

• Αποφυγή και απομόνωση
• Προσκόλληση και απαίτηση
• Δραστηριότητες με υπερβολική χρονική  διάρκεια
• Νευρικότητα
• Αυτοκαταστροφή

Τα κορίτσια που παρουσιάζουν κατάθλιψη έχουν την τάση να απομονώνονται και να μένουν σιωπηλά, απογοητευμένα και χωρίς καμιά σχεδόν δραστηριότητα.

Αντίθετα, τα αγόρια, έχουν επιθετική και διασπαστική συμπεριφορά και απαιτούν προσοχή τόσο από τους γονείς τους όσο και από τους εκπαιδευτικούς τους ( Vandivort & Locke 1979)

Σύμφωνα με τα δεδομένα του Εθνικού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας ( ΝΙΜΗ ) των ΗΠΑ η αιτία της κατάθλιψης  βασίζεται σε πολλούς παράγοντες. ( Βλ. Κάκουρος & Μανιαδάκη, 2004, σς.204-210 ) :

α ) Γενετικοί παράγοντες

Υπάρχει αυξημένος κίνδυνος εμφάνισης κατάθλιψης, όταν υπάρχει οικογενειακό ιστορικό της ασθένειας.

β ) Βιοχημικοί παράγοντες

‘Άτομα με κατάθλιψη παρουσιάζουν σημαντικές δυσλειτουργίες ορισμένων εγκεφαλικών χημικών ουσιών, των νευρομεταβιβαστών, όπως η σεροτονίνη και η νορεπινεφρίνη.  Δεν είναι ακόμα γνωστό αν οι  βιοχημικές διαταραχές    της κατάθλιψης είναι γενετικές και κληρονομούνται ή αν είναι αποτέλεσμα άλλων παραγόντων, όπως είναι το στρες, οι τραυματικές εμπειρίες, η ασθένεια ή κάποιος άλλος περιβαλλοντικός παράγοντας ( Τσιάντης , 2001 ).

γ ) Περιβαλλοντικοί και κοινωνικοί παράγοντες

Απώλειες σημαντικών ατόμων, μια δύσκολη διαπροσωπική σχέση, έντονα οικογενειακά προβλήματα ή σημαντική αλλαγή στη ζωή του ατόμου ( π. χ. διαζύγιο γονιών ) αποτελούν παράγοντες που συμβάλλουν στην εμφάνιση κατάθλιψης.

δ ) Ατομικοί και ψυχολογικοί παράγοντες

Η κατάθλιψη στα παιδιά είναι συνήθως το αποτέλεσμα του συνδυασμού γενετικής προδιάθεσης, προβλημάτων των πρώιμων αναπτυξιακών εμπειριών και έκθεσης σε πιέσεις, εντάσεις και άγχος. Κάποτε όμως τα καταθλιπτικά σύνδρομα στα παιδιά μπορεί να είναι συνέπεια επιπλοκών σωματικών ασθενειών όπως ιογενών λοιμώξεων που μπορεί να  συμβαίνουν ταυτόχρονα  με σύνδρομα κούρασης. Πολλά παιδιά με κατάθλιψη υποφέρουν σιωπηλά. Τα συμπτώματα περνούν απαρατήρητα διότι η κατάθλιψη στα παιδιά έχει τάση να ξεκινά με ύπουλο τρόπο και διότι η ένταση των συμπτωμάτων τους έχει την τάση να αυξομειώνεται ( Kalb & Raymond, 2003 ) .

Ακόμη ένας λόγος για τον οποίο η κατάθλιψη στα παιδιά μπορεί να περνά απαρατήρητη είναι ότι το βάρος των ευθυνών τους είναι μικρότερο από ό,τι στους ενηλίκους, με αποτέλεσμα η μείωση της αποδοτικότητας τους να είναι λιγότερο εμφανής. Παράλληλα τα συμπτώματα κατάθλιψης πιθανόν να  μπερδευτούν  με άλλες παθολογικές καταστάσεις που πιθανόν να συνυπάρχουν όπως διαταραχές της συμπεριφοράς και υπερκινητικότητα ( Weissman et. al. , 2006 ) .

Η έρευνα αναφέρει πως παιδιά με κατάθλιψη και Δ. Ε. Π. – Υ. ( Διάσπαση Ελλειμματικής Προσοχής – Υπερκινητικότητα ) είναι πιθανό να παρουσιάσουν ως ενήλικες,  παραβατική αυτοκτονική συμπεριφορά σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από άτομα που παρουσιάζουν μόνο κατάθλιψη ( Κάκουρος & Μανιαδάκη , 2004, σ. 213, Watkins, Brynes & Preller, 2006 ).

Τα καταθλιπτικά παιδιά συχνά έχουν καταθλιπτικούς γονείς ( Weissman et. al. , 1999 ).

Η διάγνωση της κατάθλιψης θα πρέπει να γίνεται από ειδικό προσωπικό των Ιατροπαιδαγωγικών Κέντρων ή των ΚΕ.Δ.Δ.Υ.

Προϋπόθεση της διάγνωσης της κατάθλιψης σε ένα παιδί είναι να είναι οι ενήλικες ενήμεροι σχετικά με τα συμπτώματα της διαταραχής. Επειδή τα παιδιά δεν εκφράζονται όπως οι ενήλικες σχετικά με τα συναισθήματα τους, είναι σχεδόν απίθανο να έρθουν σε εμάς και να πουν έχουν κατάθλιψη,  όπως θα έκανε κάποιος ενήλικος. Αντίθετα, ενδέχεται ούτε καν να συνειδητοποιούν ότι τους συμβαίνει κάτι που δεν είναι συνηθισμένο. Τα παιδιά ζουν σ’ ένα περιβάλλον αποκλειστικά ελεγχόμενο από ενηλίκους και ως εκ τούτου οι ενήλικοι είναι αυτοί που πρέπει να αναγνωρίσουν τις ενδείξεις και να βοηθήσουν τα παιδιά.

Αντιμετώπιση της κατάθλιψης

α ) Ψυχοθεραπευτικές παρεμβάσεις

Τα καλά νέα είναι πως η κατάθλιψη είναι αντιμετωπίσιμη ( Turner & Burrett, 2003 ).

Η αντιμετώπιση και η θεραπεία της παιδικής κατάθλιψης σε γενικές γραμμές περιλαμβάνει συμπεριφοριστική και γνωσιακή θεραπεία. Η παρέμβαση στα παιδιά με κατάθλιψη περιλαμβάνει εκπαίδευση των παιδιών στην επίλυση προβλημάτων και βελτίωση των ικανοτήτων συνεργασίας. Επίσης προσανατολίζεται στο να βοηθήσει το παιδί να ανεβάσει το επίπεδο δραστηριοτήτων του και να συμμετέχει σε ευχάριστα γεγονότα. Τα παιδιά με κατάθλιψη μπορούν να ωφεληθούν επίσης με εκπαίδευση σε κοινωνικές δεξιότητες ( Μαλικιώση – Λοίζου, 2001 ) .

β ) Ψυχοπαιδαγωγική αντιμετώπιση : Ο ρόλος και οι δυνατότητες του σχολείου

Το σχολείο πρέπει να διευκολύνει την πρόληψη, την αναγνώριση και την αντιμετώπιση της παιδικής κατάθλιψης. Η αποτελεσματική παρέμβαση θα πρέπει να περιλαμβάνει συνεργασία μεταξύ σχολείου και φορέων, προκειμένου να  αντιμετωπιστούν οι συνθήκες που προκαλούν σύγχυση, απάθεια, αποξένωση και απελπισία, καταστάσεις τις οποίες βιώνουν πολλά παιδιά ( Asarnow, Jaycox & Tompson, 2001 ).

Τεχνικές προσέγγισης σε παιδιά που έχουν συμπτώματα κατάθλιψης ( Costello et. al.,2003 )

• Xωρίς κριτική και σχόλια για τη λεκτική ή μη συμπεριφορά για την οποία ανησυχούμε, μπορούμε να πούμε : « έχω παρατηρήσει ότι δείχνεις θλιμμένος/η εδώ και κάμποσες μέρες > .
• Παρωθούμε το παιδί να μας μιλήσει για τα συναισθήματα του : < πες μου τι τρέχει>
• Προσπαθούμε να μπούμε στη θέση του παιδιού και σεβόμαστε τα συναισθήματα του.
• Επιτρέπουμε στο παιδί να μιλήσει περισσότερο από εμάς. Αποφεύγουμε να το διακόπτουμε.
• Αποφεύγουμε  σχόλια που θα το κάνουν να νοιώσει ντροπή όπως : < έχεις ό,τι θες. Τι είναι αυτό που σε κάνει να  νοιώθεις θλίψη ? >
• Υποβάλλουμε μία ερώτηση κάθε φορά και περιμένουμε την απάντηση του, δεχόμενοι ήρεμα και τη σιωπή του.
• Αποφεύγουμε να κάνουμε διάγνωση και να δίνουμε συμβουλές ή να εκφράζουμε την ανησυχία μας ή να είμαστε καθησυχαστικοί του τύπου : < είμαι με το μέρος σου και θα το περάσουμε μαζί αυτό > .
• Μοιραζόμαστε μαζί του τα συναισθήματα που μας γέννησε ένα βιβλίο, μια ταινία ή και ένα παιχνίδι με στόχο να ξεκινήσουμε διάλογο.
• Βοηθάμε το παιδί να καταλάβει ότι υπάρχουν διαφορετικοί τρόποι να αναλύσει τα συναισθήματα του. Συζητάμε τις επιλογές. Του δίνουμε λύσεις, για να διευθετήσει ένα πρόβλημα που μπορεί να έχει.
• Αναπτύσσουμε ένα πλάνο δράσης ΄ . Τι επιθυμεί το παιδί να κάνει ; Σε τί μπορούμε εμείς να δεσμευτούμε ; Πότε εμείς οι δυο θα ξαναμιλήσουμε ;
• Η επικοινωνία, η αγάπη, η αποδοχή των συναισθημάτων του παιδιού, καθώς και η αναγνώριση του κουράγιου του να μιλήσει για δύσκολα πράγματα είναι το κλειδί της ανάπτυξης κλίμακος εμπιστοσύνης.
• Η υπομονή μπορεί να αποτελέσει το καλύτερο εργαλείο, όταν έχουμε επαφή με ένα παιδί που υποφέρει από κατάθλιψη.
• Παίρνουμε πάντα πολύ σοβαρά υπόψη μας τα σχόλια ενός παιδιού σχετικά με την αυτοεικόνα του, με την επιθυμία θανάτου και τις απόψεις του περί αυτοκτονίας.
• Η πολύ καλή επικοινωνία με την οικογένεια του παιδιού που υποφέρει από κατάθλιψη μας βοηθάει να εξοικειωθούμε με τις συνθήκες που επικρατούν στο σπίτι του παιδιού.
• Χρησιμοποιούμε στρατηγικές και τεχνικές μάθησης τέτοιες, που θα κινητοποιήσουν το ενδιαφέρον τους και θα ενεργοποιήσουν τα κίνητρα τους.
• Προσπαθούμε να οργανώσουμε ευχάριστες δραστηριότητες κατά τη διάρκεια της μέρας.
• Επαινούμε αυτά τα παιδιά συχνά, όταν τα καταφέρνουν.  Αποφεύγουμε την κριτική, καθώς αυτά τα παιδιά έχουν την τάση να εστιάζουν σε ότι κάνουν με λανθασμένο τρόπο ( Greenberg et. al. , 2001 ) .

Η κατάθλιψη στα παιδιά και στους εφήβους αποτελεί ολοένα και μεγαλύτερο πρόβλημα στη σημερινή κοινωνία. Οι σύγχρονοι ρυθμοί διαβίωσης και εργασίας πολλές φορές δεν αφήνουν περιθώρια στους γονείς να προσεγγίσουν όπως θα ήθελαν και όπως είναι απαραίτητο το παιδί. Παρόλα αυτά, είναι ανάγκη να έχουμε τη δυνατότητα να μπορούμε να εντοπίσουμε οποιαδήποτε απόκλιση παρουσιάσει το παιδί μας. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι αν το παιδί μας παρουσιάσει ένα ή περισσότερα από τα συμπτώματα που έχουμε ήδη αναφέρει , ότι έχει απαραίτητα και κατάθλιψη. Η κατάσταση είναι ανησυχητική όταν τα συναισθήματα συνεχίζονται για μεγάλο χρονικό διάστημα και χειροτερεύουν, ο τρόπος αντιμετώπισης που χρησιμοποιούσαμε πριν δεν αποδίδει πια , και τέλος, η συναισθηματική αυτή κατάσταση επηρεάζει τη λειτουργία του παιδιού στην καθημερινή ζωή. Τέλος, ο έγκαιρος και άμεσος εντοπισμός της κατάθλιψης στο παιδί μας, προϋποθέτει τη συνεχή επαφή μας μαζί του και την καθημερινή παρουσία μας. Στην περίπτωση όμως που δεν είναι δυνατό αυτό, τότε θα πρέπει να υπάρχει στενή συνεργασία, επικοινωνία και ενημέρωση ανάμεσα στους δύο γονείς, προς όφελος του παιδιού τους.

Βιβλιογραφία : Συμπεριφορά στο σχολείο, Αξιοποιούμε δυνατότητες , Αντιμετωπίζουμε προβλήματα. Επιστημονική επιμέλεια-Εποπτεία Εμμανουήλ Α. Κολιάδης , Αθήνα 2010.

(* Το άρθρο αυτό της Κας Μαίρης Γεωργιάδου και της Κας Αντιγόνης Λεμπέση, συντάχθηκε για τον Σύλλογο ΓΟΝ.ΙΣ και δημοσιεύθηκε στις 2010- 11- 4, στον σχετικό Ιστότοπο.)